У 2024 годзе РНПЦ спорту адзначыць свой 10-гадовы юбілей. За гэты час спецыялісты цэнтра выратавалі нямала спартыўных кар’ер і дапамаглі сотням спартсменаў стаць чэмпіёнамі. І, як належыць у спорце, ніколі не спыняюцца на дасягнутым. У пачатку юбілейнага года дырэктар Рэспубліканскага навукова-практычнага цэнтра спорту Ірына Малёваная расказала пра найважнейшыя навуковыя перамогі цэнтра.
«Сучасны спорт — гэта спаборніцтвы тэхналогій. Чалавечыя рэсурсы як такія ўжо даўно вычарпаны. Спаборніцтвы ў рамках самых першых Алімпійскіх гульняў праходзілі па відах, звязаных з асноўнай дзейнасцю чалавека: бег, кіданні, скачкі. Сёння ж спартыўных дысцыплін вельмі шмат і часта прыродных рэсурсаў арганізма недастаткова, каб у іх быць найлепшым. Сёння спартсмену трэба дапамагаць: сачыць за яго фізічным станам, каб цела працавала максімальна, аказваць яму псіхалагічную дапамогу. Таму спорт вышэйшых дасягненняў немагчымы без навукі», — сцвярджае Ірына Малёваная.
Уся спартыўная навука Беларусі сканцэнтравана ў сценах РНПЦ спорту. І адным спортам яна не абмежавана. Як расказвае Ірына Малёваная, спартыўная навука апрабуе методыкі, якія прымяняюцца ў прафесіях, што прадугледжваюць экстрэмальную дзейнасць. Сярод пацыентаў РНПЦ спорту — палярнікі, шахцёры, пажарныя, вайскоўцы і многія іншыя людзі, чыя служба і небяспечная, і цяжкая. Спартыўная навука не баіцца выклікаў, менавіта на спартыўным кантынгенце адпрацоўваюцца пілотныя, зусім інавацыйныя праекты. Спартыўная навука — галіна закрытая, але ад гэтага цікавая, бо яна дакладна ведае, на што насамрэч здольны чалавек.
Адукацыйная мадэль
Спартыўны ўрач — мультыфункцыянальны спецыяліст, для якога ў медыцыне сакрэтаў быць не павінна. Такі спецыяліст павінен валодаць не толькі асноўнымі медыцынскімі ведамі, але і разумець, як арганізм рэагуе на высокія фізічныя і эмацыянальныя нагрузкі. А гэта зусім іншыя дыягназы, іншае лячэнне і іншыя падыходы. Часта спартыўны ўрач працуе адзін у нацыянальнай камандзе. І ён павінен быць на ўсе рукі майстрам: умець правільна паставіць дыягназ, аператыўна аказаць першую дапамогу, пры неабходнасці правесці рэанімацыйныя мерапрыемствы, ведаць спартыўную фармакалогію, разбірацца ў спартыўным харчаванні, валодаць навыкамі лячэбнага масажу. Урач, які працуе з нацыянальнай камандай, павінен разбірацца ў спецыфіцы віду спорту. Словам, спартыўны ўрач павінен умець усё і нават больш. Пакуль у медыцынскіх універсітэтах такіх майстроў на ўсе рукі не рыхтуюць. Таму РНПЦ спорту ўзяў падрыхтоўку навуковага і кадравага рэзерву ў свае рукі. «Я рада анансаваць, што ў нас заканчваецца фарміраванне поўнага цыкла адукацыі па спартыўнай медыцыне. Аналагаў гэтага поўнага цыкла няма ў свеце. Таксама мы выдаём абітурыентам мэтавыя накіраванніі для навучання ў медыцынскіх універсітэтах краіны. Дзякуючы Міністэрству аховы здароўя нам аддалі інтэрнатуру па спартыўнай медыцыне. Гэта значыць, выпускнік медінстытута на працягу года праходзіць стажыроўку на нашай базе. І па выніках яму выдаюць дыплом урача спартыўнай медыцыны. Да гэтага такі дыплом можна было атрымаць толькі пасля перападрыхтоўкі. У нас адкрыта клінічная ардынатура для ўрачоў спартыўнай медыцыны. На базе РНПЦ праходзіць мноства стажыровак па розных кірунках спартыўнай медыцыны. Яны вельмі запатрабаваны ў нашых калег з Казахстана, Туркменістана, Узбекістана, Расіі і нават Кітая. У 2024 годзе да дзесяцігоддзя РНПЦ мы плануем адкрыць адукацыйны цэнтр, на базе якога будзем праводзіць павышэнне кваліфікацыі па спартыўнай медыцыне», — расказвае Ірына Малёваная.
Комплекснае тэсціраванне спартсменаў
Спецыялісты РНПЦ спорту ведаюць аб атлетах нават больш, чым яны самі. Гэта магчыма дзякуючы комплекснаму тэсціраванню, якое на базе РНПЦ у абавязковым парадку праходзіць кожны беларускі спартсмен. Ірына Малёваная прызнаецца, што гэты праект — вялікі гонар цэнтра. Аналагаў такой мадэлі няма нідзе. «У мінулым годзе пры падтрымцы Міністэрства спорту мы стварылі сістэму навуковага тэсціравання ў спорце вышэйшых дасягненняў. Цяпер усе члены нацыянальных каманд па ўсіх відах спорту абавязаны штогод (часцей за ўсё ў пачатку макрацыкла падрыхтоўкі) праходзіць комплекснае навуковае тэсціраванне. Раз на тры-чатыры месяцы спартсмены праходзяць тэсціраванне па асобных кірунках. Яно неабходна, каб адсачыць, як спартсмен рэагуе на нагрузку. Калі спартсмен выходзіць на пік формы, такое тэсціраванне можа праводзіцца кожны дзень ці нават некалькі разоў на дзень. У гэты перыяд трэба быць вельмі акуратнымі, каб не перагрузіць спартсмена», — тлумачыць Ірына Малёваная.
Такое тэсціраванне дае поўную карціну аб стане спартсмена, што вельмі важна для трэнера, які выбудоўвае сістэму падрыхтоўкі.
Ацэнка самаадчування самім спартсменам — рэч суб’ектыўная, бо ў імкненні да вышэйшага выніку ён можа трываць, працуючы на мяжы магчымасцяў. А бываюць і тыя, хто можа дазволіць сабе ленавацца і моцна перабольшвае сваю стомленасць. Але навуку не падманеш. Паводле слоў Ірыны Малёванай, спецыялісты беларускага РНПЦ спорту праштудзіравалі каля 5 тысяч навуковых даследаванняў на гэту тэму і з дапамогай спецыяльных праграм адабралі каля 150 самых дакладных.
Дырэктар РНПЦ спорту адзначае, што раней многія трэнеры і спартсмены не асабліва гарэлі жаданнем праходзіць такія тэсціраванні, спасылаючыся на недахоп часу, сваё выдатнае самаадчуванне і мноства іншых прычын. Але вынікі комплекснага тэсціравання трэнеры атрымліваюць у даступнай для разумення форме, дзе дакладна прапісана, над чым варта старанна папрацаваць, а з чым праблем няма. І калі раней трэнерам і спартсменам даводзілася тлумачыць, што праходзіць комплекснае даследаванне — у іх інтарэсах, то сёння яны ўжо самі жадаюць праверыць свой стан. Больш за тое, федэрацыі па відах спорту просяць праводзіць такое даследаванне для спартыўнага рэзерву. Па словах Ірыны Малёванай, выканкам Нацыянальнага алімпійскага камітэта падтрымаў фінансаванне гэтага праекта.
Такім чынам, Беларусь — адзіная краіна, дзе нарматыўна замацаваны абавязак спартсменаў праходзіць комплекснае навуковае тэсціраванне. І Беларусь — адзіная краіна, дзе такое тэсціраванне праходзяць маладыя спартсмены.
ДНК-сховішча
У РНПЦ спорту захоўваецца генафонд беларускага спорту. У ДНК-сховішчы сабрана каля трох тысяч узораў генетычнага матэрыялу беларускіх спартсменаў. «Мы пайшлі па шляху прыкладной выбарчай генетыкі. Праводзім генетычныя даследаванні пэўных параметраў, якія цікавыя тут і цяпер. Прывяду прыклад: рыхтуючыся да Алімпійскіх гульняў у Токіа, мы разумелі, з якімі цяжкасцямі там давядзецца сутыкнуцца. Таму, выкарыстоўваючы матэрыялы са сховішча, мы вызначалі генетычную адчувальнасць нашых спартсменаў да нізкага ўтрымання кіслароду ў паветры, каб пазбегнуць гіпаксіі. Вызначалі хуткасць засваення глюкозы, таму што ў Токіа адпрацоўваліся новыя фарматы, калі паўфіналы і фіналы ў некаторых відах праходзілі ў адзін дзень. Зразумела, што спартсмен цэлы дзень у напружанні, не можа нармальна есці, яму патрэбны дабаўкі. І па выніках гэтых даследаванняў кожнаму ўдзельніку Алімпіяды выдавалі адпаведныя рэкамендацыі», — расказвае Ірына Малёваная.
ДНК-сховішча дазваляе праводзіць даследаванне стану спартсмена без яго непасрэднай прысутнасці. ДНК-сховішча — шырокае поле для даследчай дзейнасці. «У нас захоўваюцца генетычныя матэрыялы нашых вялікіх спартсменаў, якія можна параўноўваць з узорамі моладзі. Адна маладая біятланістка мае падобныя параметры па максімальным спажыванні кіслароду з Дар’яй Домрачавай. Вядома, мы паведамілі трэнеру, што яна можа вытрымаць такія ж нагрузкі, якія вытрымлівала Дар’я», — прыводзіць прыклад Ірына Малёваная.
Унікальныя аперацыі
У 2022 годзе ў РНПЦ спорту ўпершыню выканалі артраскапічную аперацыю на каленным суставе. І гэта быў сапраўдны прарыў. Ірына Малёваная тлумачыць, што такія аперацыі праводзяцца малаінвазіўным спосабам. Груба кажучы, усе маніпуляцыі праводзяцца праз маленькую дзірачку, нагу пацыента разрэзваць не трэба. Для спартсменаў гэта сапраўднае выратаванне. Бо пасля адкрытых аперацый трэба 8-10 месяцаў на аднаўленне, губляць столькі часу спартсмен не можа.
Аперацыі ў РНПЦ праводзяцца пад мясцовай анестэзіяй, арганізм не адчувае стрэсу ад агульнага наркозу. «Падобныя аперацыі мы праводзім раніцай, а пасля абеду ўжо адпускаем пацыента дадому. Адразу ж пасля аперацыі яго аглядае рэабілітолаг, які складае план рэабілітацыі. Цяпер мы аперыруем каленны і галёнкаступнёвы суставы. У найбліжэйшы час возьмемся за плечавы і тазасцёгнавы», — расказвае Ірына Малёваная. Можна толькі ўявіць, якога прафесіяналізму патрабуе такая ювелірная работа. Але той факт, што чарга на падобныя аперацыі распісана на два месяцы наперад, гаворыць сам за сябе. Дарэчы, у РНПЦ спорту такія аперацыі на пазабюджэтнай аснове могуць зрабіць усім ахвотным.
Стаматалагічнае аддзяленне
Чалавечы арганізм — з’ява найцікавейшая. Мала хто можа падумаць, што на спартыўныя рэзультаты можа паўплываць стан зубоў. Аказваецца, яшчэ як можа. Менавіта таму ў РНПЦ спорту працуе стаматалагічнае аддзяленне. «Праблемы з зубамі для спартсменаў — калі не першая, то другая праблема дакладна. Спартсмены часта адчуваюць вялікую напругу, што адбіваецца на стане арганізма, пакутуе мікрафлора кішэчніка, скуры і поласці рота. Таму спартсмены вельмі адчувальныя да карыесу. Каля 30 працэнтаў нацыянальных каманд маюць такую праблему. У многіх відах спорту не рэдкасць траўмы сківіцы», — тлумачыць Ірына Малёваная. І адкрывае зусім ужо дзіўныя рэчы. Аказваецца, стан сківіцы непасрэдна ўплывае на стан апорна-рухальнага апарату. «Ад напругі спартсмен моцна сціскае зубы, яны сціраюцца, гэта змяняе прыкус. Змены прыкусу ўплываюць на паставу, а змена паставы можа перакрываць дыхальныя шляхі. Спартсмен пачынае горш дыхаць, як вынік памяншаецца цягавітасць і падае рэзультат. З дапамогай спецыяльных кап, стаматалагічных методык прыкус прыводзяць у норму, і спартсмен пачынае дыхаць на поўныя грудзі ў прамым сэнсе гэтага слова. У аднаго з нашых плыўцоў была такая праблема. Нашы спецыялісты яе вырашылі, і вынік заўважна палепшыўся. „Я не плыву, а лячу“, — казаў ён потым свайму доктару. Няправільны прыкус уплывае на біямеханіку спартсмена. Гучыць, магчыма, фантастычна, але гэта навуковая рэальнасць. На жаль, раней у нас такіх спецыялістаў у краіне не было. Але сёння стаматалагічны кірунак у спартыўнай медыцыне набірае абароты. І мы, вядома, не адстаём. Таму стаматолаг, біямеханік і траўматолаг у нас працуюць адзінай камандай», — паведамляе дырэктар РНПЦ спорту.
Замест заключэння
Спорт — гэта праца на мяжы чалавечых магчымасцяў. Але ці існуе гэтая мяжа? У Ірыны Малёванай навукова-філасофскі погляд на гэта: «Чалавек — вельмі няпростае стварэнне. Мяжа чалавечых магчымасцяў велізарная. Пры каманднай рабоце спецыялістаў і правільным навуковым падыходзе чалавек можа выносіць вялікія нагрузкі і станавіцца толькі лепшым, а значыць, няма мяжы дасканаласці».
Валерыя СЦЯЦКО
Фота НАК Беларусі і РНПЦ спорту
https://zviazda.by/be/news/20240112/1705066902-chamu-navuka-zausyody-per...
